Nguyễn Phi Vân
Chuyên gia
Đây là câu thoại mà tôi thích nhất trong phim Avatar, vì nó cực kỳ powerful - đầy quyền lực, đầy sự tỉnh thức, giác ngộ, nhưng lại hết sức đời thường, được tạo ra tại đỉnh của những cảm xúc bình dị mà phi thường nhất, khi còn người tìm thấy nhau. I see you - tôi đã nhìn thấy bạn, cha/mẹ đã nhìn thấy con, ta đã nhìn thấy nhau….
Rất nhiều người trong chúng ta sinh ra vốn đã được ban tặng cho đôi mắt để có thể mục kích sự hiện hữu xung quanh, nhìn thấy sự trình diễn của vạn vật, trong đó có con người. Con người, cuối cùng cũng chỉ là một sự trình diễn mang hình hài đã được phân định sẵn từ thiên nhiên. Có điều, chúng ta nhìn, nhưng chưa chắc gì đã thấy. Nhìn và thấy là hai khái niệm cực kỳ khác nhau. Đôi mắt được ví như là một chiếc máy ảnh đẹp và hiện đại nhất trên thế giới. Để hiểu một cách đơn giản, cơ chế hoạt động của mắt tương tự như cơ chế hoạt động của một chiếc máy ảnh. Để chụp được ảnh, ánh sáng phản xạ từ vật được khúc xạ qua hệ thống thấu kính và hội tụ tại phim. Tại đây tín hiệu ánh sáng gây ra các phản ứng hóa học trên phim, sau đó trải qua quá trình rửa ảnh sẽ cho chúng ta các bức ảnh hình.
Tương tự như vậy, mắt có hệ “thấu kính” bao gồm giác mạc và thủy tinh thể. Ánh sáng sau khi được khúc xạ qua giác mạc và thủy tinh thể sẽ hội tụ trên võng mạc của mắt. Tại đây tín hiệu ánh sáng sẽ được các tế bào cảm thụ ánh sáng trên võng mạc chuyển thành tín hiệu thần kinh. Sau đó, tín hiệu đó được truyền đến não thông qua hệ thần kinh thị giác và được xác nhận là hình ảnh tại não bộ. Đây chính là cơ chế hoạt động của mắt để nhìn thấy một vật nào đó.
Và đó là giải thích hết sức khoa học và kỹ thuật sưu tầm được trên một trang thông tin y khoa về mắt. Cho nên, ai sinh ra có đôi mắt bình thường đều sẽ vận hành một cách hết sức kỹ thuật khi nhìn, và kết quả là những bức ảnh bạn thu thập được từ cái sự nhìn đó của mình. Cho nên, I see you trong rất nhiều trường hợp nên dịch là Tôi đã nhìn thấy hình bạn, tôi đã chưa được hình bạn. Khái niệm bức hình, đơn thuần chỉ là hình ảnh nhất thời tại một thời khắc nào đó khi máy ảnh mắt của ta chớp nháy. I see you - chộp được bức hình, vậy thôi, nó giống như một điểm dữ liệu về hình ảnh để xử lý, còn xử lý kiểu gì thì còn phải chờ vào sự phán xét của kẻ phân tích dữ liệu nữa chứ. Nghể đó ngàng càng hot, và có khi là dựa dẫm vào AI vẫn hơn, vì nó chỉ xử lý dữ liệu chứ không đưa vào cảm xúc.
Còn ở trong thế giới loài người, thì cảm xúc bung bét và ảo diệu lắm. Có khi thấy vậy không phải vậy, thấy vậy nhưng lừa tình, là người ta cố tình cho bạn thấy vậy để bạn hiểu lầm, hiểu sai, mắc mưu, bị gạt. Cho nên, nhìn nhưng chưa chắc gì đã thấy, vì thứ bạn vừa chụp hình nó có thể chỉ là một dữ liệu mà ai đó tình cờ, cố ý, hay ngơ ngác tung ra. Đằng sau bức hình đó, dữ liệu đó là gì thì đố ai mà biết. Mới có tình ngay lý gian, vì rõ ràng thấy vậy, không chối cãi được, nhưng thật ra nó không phải vậy. Cũng có khi không thấy chưa chắc đã là không có. Có mà không, không mà có, không không có có lẫn lộn như thế đó, rồi bạn có nên tin vào mắt mình không? Một biểu hiện nói lên cảm xúc gì, ý nghĩa gì, ngụ ý gì, hay đang cố che giấu một sự thật gì?
Hình ảnh, cuối cùng cũng chỉ là hình ảnh. Nếu chỉ vin vào những gì mình chộp ảnh được, tại một thời khắc nào đó, có lẽ sẽ chưa bao gờ đủ dữ liệu để nói lên bất kỳ sự thật gì. Người trong ảnh đã phức tạp với ý định của họ. Người xem ảnh lại càng giàu óc tưởng tượng hơn. Mỗi người sẽ tự phiên dịch hình ảnh đó khác nhau, dựa vào bối cảnh cá nhân, cảnh giới riêng, cảm xúc riêng, dữ liệu quá khứ về kinh nghiệm trải nghiệm vô cùng cá nhân của họ. 1 bức hình, có thể tạo ra hàng vạn ngả rẽ về hiểu biết, cảm xúc, giả định, và ý kiến khác nhau. Một bức hình y chang nhau, lại tạo ra hàng vạn kết nối và tác động hoàn toàn khác nhau, tuỳ thuộc vào ma trận ý đồ và hiểu biết của người mẫu ảnh và người chụp ảnh.
Cho nên, không thể tin vào tất cả những gì mình nhìn thấy, cũng không thể nghi ngờ tất cả những gì mình thấy. Cơ chế hoạt động của mắt cuối cùng cũng chỉ dừng lại ghi nhận thông tin. Còn phân tích thông tin dữ liệu rồi ra quyết định sao thì toàn bộ dựa vào tâm trí bạn. Tâm nào cảnh đó là thế. Ở trong kia nó đang sôi sục kiểu gì thì cách phiên dịch của nó sẽ thành ra cái hiện cảnh sục sôi như thế. Còn ở trong kia nó bình yên trong trẻo như nào thì cảnh ở ngoài nó chỉ là một thoáng xôn xao. Trong đời, ta nhìn rất nhiều người, nhưng hoàn toàn không thấy họ, vì hình ảnh trình diễn bên ngoài thật ra chỉ là vỏ bọc, và diễn cảnh ta thấy là điều họ cần ta thấy. Nhưng cũng có nhiều người, tự mình nhìn, tự mình phiên dịch theo tâm cảnh của mình, rồi cũng tự mình cho là người ta này nọ xọ kia theo cái máy phiên dịch có khi đã hỏng của cá nhân, lại cũng nhìn nhưng không thấy.
Hoặc giả, cũng có người nhìn vậy, thấy vậy, nhưng vì lời xầm xì vào ra của thiên hạ mà ngả theo phía họ, không tin vào mình. Đám đông thì họ phải đúng hơn chứ, đúng không? Có khi, ta bị sức ảnh hưởng của người xung quanh, đặc biệt là những người ta tin tưởng quá mức, làm cho góc nhìn của ta bị sai lệch, bị tác động, vướng vào thiên kiến, định kiến. Cũng có khi, ta sợ khác người, sợ không còn là một phần của một băng nhóm, đám đông, nên dù không tin ta cũng chuyển sang tin, vì họ cho là như thế. Trường hợp này thì nhiều, vì con người vốn đã quen sống bầy đàn, theo thủ lĩnh, tư duy nhóm (group think).
Vì ngờ nghệch tin vào hình ảnh, vì trái tim không đủ trong trẻo để nhìn xuyên qua mọi sự trình diễn của người đời, vì không hiểu bản thân và thế giới bên ngoài, nên con người đa số là nhìn nhưng không thấy. Có người vô minh, có người cố ý, có người hồn nhiên nhưng cũng có người master ngành lừa lọc bằng hình ảnh như thể đúng rồi. Cha mẹ có thể nhìn nhưng không thấy con. Vợ chồng có thể nhìn nhưng không thấy nhau. Đồng nghiệp có thể nhìn nhưng hoàn toàn không thấy. Người ta mở mắt hàng ngày để nhìn nhưng không thấy, bao hàm cả người thân, gia đình, người quen và cả những người mà mình rất idol. Nhìn, default không phải là đã thấy. Muốn thấy, người ta không nhìn bằng mắt, người ta nhìn bằng trái tim và linh hồn trong trẻo của mình. Nhắm mắt lại, và nhìn, bằng cái tâm không phân biệt, bằng sự bao dung và linh hồn nước trong trẻo của mình, ta sẽ thấy.
I see you, một câu nói giản đơn, chứa đựng hàng vạn kiếp đi tìm về chân lý và ánh sáng. Tôi thấy ai? Bạn thấy ai? Và đời này ai rồi sẽ thấy ai?
Nguyễn Phi Vân