Nguyễn Phi Vân
Chuyên gia
Trong cuốn “Principles - Nguyên lý” của Ray Dalio có nhắc đến và lặp đi lặp lại một cụm từ là “Radical open-mindedness” (tôi tạm dịch là tư duy mở triệt để). Vì có khi, đầu óc tư duy mình mở, và mình nghĩ là nó mở, nhưng vẫn có rất nhiều thứ mình phán xét và hành động theo quán tính, thói quen, niềm tin, hoặc sự dẫn dắt vô minh của cảm xúc. Có rất nhiều thứ trên đời mình không thể chấp nhận được, có nhiều loại người mình cũng không chấp nhận được, có những cách nghĩ cách làm quá khác, cực đoan, không có tiền lệ, không theo truyền thống hay căn cơ nào mà mình biết từ trước tới giờ.
Khi đụng những trường hợp như vậy, default - mặc định là phản ứng một cách nghi ngờ, tiêu cực, có xu hướng phản đối, chống lại. Và đó, là chuyện đương nhiên và là phản ứng rất thông thường của con người, vì tất cả chúng ta từ khi sinh ra đã bị “conditioned - đưa vào điều kiện khuôn khổ” về đúng sai, tốt xấu, được không được theo các nguyên tắc, lề lối, qui định của gia đình, cộng đồng, xã hội, vv. Do đó, một cách hết sức vô thức, ta đã tiếp nhận mọi thứ ta được truyền đạt, và lấy đó làm bộ qui chuẩn về cách sống, cách suy nghĩ và hành xử ngoài đời. Cái gì cũng phải đặt để vuông tròn vào đó. Cái gì vượt ra khỏi những khuôn khổ này là sai rồi, là không được rồi, là đi ngược lại với những qui tắc mặc định của xã hội rồi, là chống lại trật tự và sự ổn định mà bao tầng lớp cai trị đã đặt ra rồi, mà như vậy là rủi ro rồi. Ta được dạy như thế là rủi ro, là không thể chấp nhận, là ảnh hưởng tiêu cực tới sự sinh tồn, sống còn của bản thân và cộng đồng, nên default - mặc định là ta cần ngay lập tức disapprove - không chấp thuận, gạt ra, lên án, chỉ trích, và bằng mọi giá tiêu diệt nó. Đó, là cách chúng ta bị conditioned - lùa vào vùng suy nghĩ trong phạm vi cho phép mà ai đó trong xã hội mong muốn. Cũng phải thôi, vì nếu không phân lô chia loại để quản lý thì làm sao giữ cho các đàn người khác nhau này nghe lời, tuân theo, phục tùng?
Ví dụ đi, loài người đã đóng gói mặc định là loài người sống phải lấy vợ có chồng, tạo thành một đơn vị sự nghiệp nhằm duy trì nòi giống. Qui định này chủ yếu là để đảm bảo sự giao phối, sinh sản, pass on - nối tiếp gen di truyền từ đời này sang đời khác. Nếu không làm như vậy, rất có thể bị lâm vào tình trạng diệt chủng. Để giải quyết vấn đề này, loài người đóng gói nó thành sản phẩm “gia đình” và truyền thông nó như một nguyên tắc mặc định nếu muốn làm người, nghĩa là không ai có quyền nghi vấn nó, không ai có quyền làm khác nó, không ai có quyền lật đổ nó. Và để cho nó trở nên cực kỳ thiêng liêng, người ta bắt đầu viết content về ý nghĩa, mục đích, giá trị, hạnh phúc và sự diệu kỳ của nó, vv. Truyền thông mà, không làm thì thôi, đã làm thì phải bơm tới nóc, khiến cho người ta mơ ước nó, thèm khát nó, coi nó như trách nhiệm, xem nó như mục tiêu cao cả của cuộc đời. Và cứ thế, từ đời này sang đời khác, người người lớn lên và lập gia đình, có người vì thấm nhuần mà tự nguyện, có người bị ép, có người không chịu được áp lực và dư luận xã hội nên mới phải làm.
Xong, có người hạnh phúc thiệt, có rất nhiều người mất cảm giác, xem đó như là một chuyện cần làm trong đời và đã đánh dấu hoàn thành, có người oải chè đậu nhưng vẫn cứ cố tỏ ra chưa sao để đỡ bị người đời dòm ngó. Có người chịu không nổi những không dám thoát ra, vì sợ liên đới trách nhiệm mặt mày với xã hội, gia đình. Có người thì nghĩ là thôi thì mình vì những đứa con, cố chịu đựng nhau, đóng kịch gia đình hạnh phúc cho chúng nó xem đỡ buồn. Có người thì ngán ngẩm nhưng sợ đời dị nghị, phán xét, chỉ trích mình là có vấn đề, nhất là phụ nữ Việt Nam theo truyền thống cao cả là không bao giờ được tơ tưởng về chữ ly thân ly dị. Còn những ai không làm đúng với khuôn khổ được đặt ra, thích sống một mình, hay không lấy vợ lấy chồng theo đúng nghi thức qui định của xã hội, là bị chỉ trích ngay, trở thành outcast - những kẻ ngoài lề xã hội, dị thường, đáng thương, có vấn đề…. Chớ sao nữa? Ai cũng làm vậy, tự nhiên mình không làm vậy, không có vấn đề thì là gì? Và thế là, những con người bị “conditioned” phải làm điều này cứ “tới tuổi” là đâm đầu vào làm chuyện này, mặc dù chẳng được ai dạy phải làm như nào, rằng lấy nhau về rồi cuộc sống sẽ ra sao, những sóng gió gập ghềnh khi hai kẻ xa lạ chung đụng cả đời trong hôn nhân thì phải giải quyết như nào, vv. Người ta hoàn toàn không được chuẩn bị đủ và khách quan để bước vào cuộc duy trì nòi giống, nhưng ai rồi cũng đâm đầu vào đó, vì truyền thống, vì mặc định của xã hội, vì điều kiện làm người cơ bản của xã hội. Vậy, là đúng hay sai?
Có lẽ chúng ta không nên phán xét sai đúng ở đây, vì nó đúng với người này, không đúng với người kia, lạ lẫm với người nọ. Vấn đề mà chúng ta cần quan tâm là, mình có cái gọi là radical open-mindedness - tư duy mở triệt để hay không để có thể lắng nghe góc nhìn rất khác nhau của nhiều người khác nhau, có người đồng thuận, có người phản đối, có người sao cũng được, không chống không theo, có người mặc kệ chẳng quan tâm, có người cố ý làm ngược lại…. Ai cũng có cuộc đời và lý lẽ của họ. Ai có quyền phán xét đúng sai? Ai được phép chỉ tay trách mắng kẻ này khen ngợi người kia vì đã làm theo qui định? Qui định đó ai đặt ra, đặt ra để làm gì, nhằm phục vụ cho ai, họ được lợi ích gì, cứ theo dấu dòng tiền và lợi ích thì sớm muộn gì cũng hiểu ra tại sao người ta đặt ra qui định. Có cái tốt, có cái chưa bao giờ bắt đầu từ ý định tốt. Cho nên, trong những trường hợp khác nhau, sẽ có những đáp án khác nhau. Phù hợp với người này, chưa chắc đã phù hợp với người kia. Phù hợp với hoàn cảnh này, chưa chắc đã phù hợp với hoàn cảnh khác. Mình thấy khác, họ có thể nhìn khác. Làm sao chỉ có duy nhất một cách nhìn và một điều thấy cho cả tám tỷ người trên thế giới? Người có tư duy mở triệt để hiểu điều này, và tôn trọng sự khác biệt, cách nghĩ khác biệt, cách tiếp cận khác biệt, góc nhìn khác biệt, cách làm khác biệt, và đặc biệt là nhận ra cái hay, học cách tiếp nhận tất cả sự khác biệt đó một cách hết sức khách quan.
Vậy, có quá nhiều quá đuối và quá mệt không? Thật ra, đời này đâu ai biết ai đúng ai sai ngay từ lúc ban đầu. Có cái giờ thấy sai, mai này nó đúng. Có cái giờ tưởng đúng, ai dè mơi mốt mới nhận ra là nó tào lao. Có cái hoàn cảnh này đâu khác được đâu, nhưng hoàn cảnh khác thì nó hoàn toàn không phù hợp. Có rất nhiều thứ mình tưởng được, ai ngờ đó chỉ là góc nhìn hạn hẹp của bản thân. Trời đất thênh thang, ai dám vỗ ngực xưng tên nói mình luôn luôn đúng? Thành ra, việc hiểu và rèn luyện tư duy mở triệt để nó cực kỳ quan trọng, vì nó đẩy bạn vào thế khiêm tốn, biết bản thân chẳng là ai, biết đất trời còn nhiều thứ hay ho, lạ lẫm, dị biệt mà bản thân mình chưa bao giờ mục kích. Vì vậy, con người mở não mở tâm để lắng nghe không phán xét, tiếp nhận không chặt chém, tìm hiểu không thành kiến, học hỏi sự vô tận trong mớ kiến thức cá nhân cực kỳ hữu hạn. Vậy, thì chỉ có tốt cho sự hiểu biết và thành công của cá nhân mình thôi chớ chẳng đụng chạm gì ai.
Nên khi đã chọn tư duy mở, thì cũng đừng mở he hé, mở tuỳ lúc tuỳ người, mở có điều kiện, mở chỗ này không mở chỗ kia. Vậy, đã là tư duy không mở. Nếu đã mở, thì hãy cho nó cơ hội mở triệt để, mở đến tận cùng, xóa sạch mọi định kiến thành kiến và hệ “điều kiện khuôn khổ” mà bạn đã bị mang vào từ trước tới nay. Theo Ray Dalio, một người cực kỳ thành công trong lĩnh vực của mình, thành công gốc rễ của nó đến từ đó, tư duy mở triệt để. Khó, nhưng làm được. Ai may mắn chạm được vào đó, chắc chắn tương lai sẽ khác, sự nghiệp sẽ khác, hành trình cuộc đời sẽ tự do và rất khác.
Nguyễn Phi Vân
